φαρμακολογία

Επιστήμη που μελετά τις ουσίες που έχουν την ικανότητα να προκαλούν λειτουργικές μεταβολές στα κύτταρα και στους οργανισμούς. Η φ. δεν περιορίζεται στη μελέτη των θεραπευτικών ουσιών, αλλά επεκτείνει το ενδιαφέρον της και στα δηλητήρια και στις ουσίες που χρησιμοποιούνται σε πειράματα. Διαιρείται σε τρεις κυρίως κλάδους: α) τη φαρμακοδυναμική, που μελετά τη δράση των φαρμάκων ανεξάρτητα από τις θεραπευτικές τους ιδιότητες· β) τη φαρμακοθεραπευτική, που εξετάζει τις ουσίες που είναι χρήσιμες στην αντιμετώπιση των νοσημάτων κι έτσι περιλαμβάνει και τη μελέτη, για παράδειγμα, των αναισθητικών· γ) την τοξικολογία, επιστήμη των δηλητηρίων και των μέσων που είναι ικανά να εξουδετερώσουν τις ιδιότητές τους. Ένα ευρύ κεφάλαιο της φ. αντιπροσωπεύει ακόμα η φαρμακογνωσία, που ασχολείται με τα χαρακτηριστικά των δρογών και των φυτών από τα οποία αυτές προέρχονται. Παρ’ όλο που η χρησιμοποίηση φυσικών προϊόντων στη θεραπευτική αγωγή τραυμάτων και νοσημάτων (φυτά, μέλι, γάλα κ.ά.) ανάγεται στις απαρχές του πολιτισμού, η φ. είναι πρόσφατη επιστήμη. Με την εξαίρεση λίγων και μεμονωμένων παραδειγμάτων, πραγματικά, ολόκληρη η θεραπευτική διατήρησε έως τον 19o αιώνα έναν χαρακτήρα καθαρά εμπειρικό· για αιώνες οι θεωρητικές αμφισβητήσεις για τα φάρμακα είχαν ως μοναδικό αντικείμενο τις βασικές αρχές της θεραπευτικής αγωγής: εάν με τα φάρμακα, δηλαδή, θα έπρεπε να εμποδιστούν (αλλοπαθητική θεωρία) ή να ευνοηθούν (ομοιοπαθητική θεωρία) οι εκδηλώσεις της νόσου· καμιά συστηματική κριτική δεν στρεφόταν στην αποτελεσματικότητα των πατροπαράδοτων θεραπευτικών ουσιών. Το σύνολο των φαρμάκων που είχαν συγκεντρωθεί από τον εμπειρισμό ήταν ήδη τεράστιο στην ιατρική των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων· στα περίφημα έργα του ο Διοσκουρίδης ο Αναζαρβεύς (1ος αι. μ.Χ.) αναφέρει τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες των δρογών –φυτικών ουσιών– που προέρχονται από τα τρία φυσικά βασίλεια. Άλλα πολυάριθμα παραδείγματα μας προσφέρονται από τον αραβικό πολιτισμό: στο βιβλίο του Ιμπν ελ Μπαϊτάρ (1197 – 1248) περιγράφονται περίπου 1.400 οδηγίες θεραπευτικής. Την πλούσια αυτή κληρονομιά, αν και κατά μεγάλο μέρος άχρηστη, τη διατήρησαν κατά τον Μεσαίωνα οι μοναστικές κοινωνίες, στα κοινόβια των οποίων συνεχιζόταν η καλλιέργεια φυτών με φαρμακευτικές ιδιότητες (και σήμερα ακόμα διατηρείται σε μερικά μοναστήρια αυτή η παράδοση). Μια πρώτη κριτική στον συρφετό των θεραπευτικών οδηγιών που ακολουθούσαν τότε οι άνθρωποι, έγινε από το ανανεωτικό πνεύμα της Αναγέννησης· επέστρεψαν κατά ένα μέρος στη θεραπευτική απλότητα των αρχαίων και στην κριτική της δράσης των φαρμάκων· μερικοί γιατροί άρχισαν να εμπιστεύονται περισσότερο την προσωπική τους πείρα παρά την παράδοση. Αργότερα, κατά τον 17o αι., τα διηπειρωτικά ταξίδια προσέφεραν καινούριες δρόγες (φλοιό κίνας, τσάι, καφέ, ιπεκακουάνα) και το οπλοστάσιο της θεραπευτικής, ξαλαφρωμένο από τους διάφορους μανδραγόρες και τις θηριακές, έγινε αναμφισβήτητα αποτελεσματικότερο· αλλά ο όρος φ., που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1692, συνέχισε να σημαίνει μόνο την περιγραφή των φαρμάκων. Η δραστικότητα μερικών φαρμάκων κατέστησε αναγκαία την ακριβή δοσολογία τους· άρχισε να γίνεται αισθητή η ανάγκη ύπαρξης σταθερών ουσιών και μετά από αυτό η απομόνωση των δραστικών ουσιών από τις διάφορες δρόγες. Το αποφασιστικό βήμα για τη δημιουργία μιας επιστημονικής φ. κατέστη εφικτό τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. χάρη στις κατακτήσεις της χημείας: το 1803 απομονώθηκε η μορφίνη από το όπιο και το 1818 η στρυχνίνη από τα σπέρματα του Στρύχνου του Ιγνατίου. Η ύπαρξη καθαρών και σταθερών ουσιών έδωσε τη δυνατότητα για πειραματική έρευνα· η έρευνα αναπτύχτηκε πρώτα στα εργαστήρια της φυσιολογίας, που ανθούσε τότε· στη συνέχεια μερικοί ερευνητές αφιερώθηκαν αποκλειστικά στη μελέτη της δράσης των ουσιών αυτών και δημιουργήθηκαν έτσι οι φαρμακολόγοι. Το πρώτο φαρμακολογικό εργαστήριο ήταν εκείνο του Ρούντολφ Μπουκχάιμ (1820 – 1879) στο Ντόρπατ· ένας μαθητής του, ο Όσβαλντ Σμίντερμπεργκ (1838 – 1921), ίδρυσε την πρώτη σχολή φ. Στα τέλη του 19ου αι., και με τη συμμετοχή της βιομηχανίας, άρχισε η σύνθεση των πρώτων χημικών φαρμάκων: της φαινακετίνης το 1887, της ουροτροπίνης το 1894, της βερονάλης το 1904-5 κ.ά. Από τότε απειράριθμες ουσίες δοκιμάστηκαν πειραματικά και πολλές από αυτές περιλήφθηκαν οριστικά στις φαρμακοποιίες· η διδασκαλία και οι επιτυχίες του Έρλιχ στο χημειοθεραπευτικό πεδίο, οι κατακτήσεις της βιοχημείας και οι δυνατότητες πειραματισμού που προσέφεραν τα ραδιενεργά ισότοπα, αντιπροσωπεύουν τις βάσεις της σύγχρονης ανάπτυξης της φ. Από τις πιο σημαντικές κατακτήσεις παραμένουν η ανακάλυψη των σουλφαμιδών (1932-35) από τον Γκέρχαρντ Ντόμαγκ, η απομόνωση της πενικιλίνης (1928) και η θεραπευτική της χρησιμοποίηση χάρη στις έρευνες του Αλεξάντερ Φλέμινγκ, η απομόνωση και η παραγωγή των κορτικοειδών και η πρόσφατη σύνθεση των ψυχοτρόπων φαρμάκων. Η σύγχρονη φαρμακολογική έρευνα ξεκινά από την παρατήρηση της δράσης μιας ουσίας ή μιας χημικής ομάδας. Η μελέτη εξελίσσεται προς διάφορες κατευθύνσεις: από τη μια μεριά ερευνούνται οι χρήσιμες φαρμακολογικά ιδιότητες, καθώς και οι τοξικές ιδιότητες της εξεταζόμενης ουσίας, και από την άλλη αναζητούνται οι σχέσεις μεταξύ των ιδιοτήτων αυτών και του χημικού της τύπου. Για την κατανόηση των δραστηριοτήτων μιας ουσίας είναι απαραίτητη, μεταξύ των άλλων, η μελέτη του μεταβολισμού του φαρμάκου στον οργανισμό και στα κύτταρα και οι τρόποι απορρόφησης και απομάκρυνσής του από τον οργανισμό. Μια ουσία, πραγματικά, μπορεί να αποκαλυφθεί δραστική ή τοξική στον αρχικό της τύπο ή εξαιτίας των προϊόντων που παράγει στον οργανισμό στον οποίο χορηγείται. Με μετατροπές του χημικού τύπου γίνεται προσπάθεια μεταβολής του φαρμάκου, έτσι που να αυξηθούν οι χρήσιμες ιδιότητες και να μειωθούν οι τοξικές, προσπαθούν δηλαδή να πετύχουν ένα προϊόν με θεραπευτικά πλεονεκτήματα και κατάλληλο για πρακτική χρήση. Η επιτυχία των προσπαθειών αυτών συχνά απαιτεί μακροχρόνια πειραματική δοκιμασία των συνθετικών προϊόντων σε πολυάριθμα ζωικά είδη, τόσο περισσότερο μάλιστα γιατί από τα αποτελέσματα των δοκιμασιών αυτών εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος η κρίση για την ανεκτικότητα του φαρμάκου που πρέπει να γίνεται πριν από τον κλινικό πειραματισμό. Όταν απομονωθεί ένα αποτελεσματικό προϊόν, η φ. πρέπει να λύσει ένα ακόμα μεγάλο πρόβλημα: το πρόβλημα της βιομηχανικής του παραγωγής. Η φ. δεν πρέπει να συγχέεται με τη φαρμακευτική, που είναι η επιστήμη που ασχολείται με την παραγωγή των φαρμάκων. Φαρμακολογία. Ο μανδραγόρας (εδώ εικόνα από μεσαιωνικό κώδικα) περιλαμβανόταν στο θεραπευτικό οπλοστάσιο της ιατρικής έως τον 17o αιώνα.

* * *

η, Ν

(φαρμ.) επιστήμη που έχει ως αντικείμενο τη μελέτη τής επενέργειας τών φαρμάκων στους ζωντανούς οργανισμούς, καθώς και την έρευνα και παραγωγή φαρμακευτικών ουσιών.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αντιδάνεια λ., πρβλ. γαλλ. pharmacologie (< φάρμακο + -λογία*). Η λ. μαρτυρείται από το 1818 στο περιοδικό Λόγιος Ερμής].